Historia Nieszawy
Nieszawa to miasto o ciekawej i złożonej historii. Położone w pradolinie Wisły, na krańcach Kujaw w połowie drogi między Włocławkiem i Toruniem jest już trzecim miejscem lokacji miasta.
Pierwsza Nieszawa była osadą nadaną w 1228 r. Krzyżakom sprowadzonym do Polski przez Księcia Konrada I Mazowieckiego i znajdowała się na lewym brzegu Wisły w odległości 4 km w dół rzeki od Torunia (obecnie wieś Mała Nieszawka). Krzyżacy zbudowali tam zamek i założyli komturię. Po klęsce pod Grunwaldem, w latach 1423-24 zostali zmuszeni do zburzenia zamku.
W 1424 roku Król Władysław Jagiełło lokował naprzeciwko Torunia osadę Nowa Nieszawa. Już w następnym roku osada uzyskała prawa miejskie i wkrótce zaczęto budować zamek dybowski.
Nastąpił dynamiczny rozwój miasta dzięki dogodnemu położeniu nad Wisłą przy granicznej przeprawie przez Wisłę, na trasie niezwykle ważnego szlaku handlowego z Kujaw przez państwo krzyżackie do Bałtyku drogą lądową i wodną.
Nieszawa skutecznie eliminowała Toruń jako pośrednika w handlu Krakowa z Gdańskiem stanowiąc dla torunian ogromną konkurencję. Handlowano zbożem, solą, produktami leśnymi. Jak wskazują dokumenty z 1425 r., w nowo lokowanym mieście istniał kościół parafialny pod wezwaniem Rozesłania Apostołów. W 1428 r. Król Władysław Jagiełło przeniósł z Kruszwicy do kościoła Rozesłania Apostołów kolegiatę św. Wita nadając jej wezwanie kolegiaty Najświętszej Marii Panny. Ok. 1430 r. istniał również klasztor franciszkański, który został ufundowany przez Króla W. Jagiełłę. Z chwilą rozpoczęcia nowej wojny polsko – krzyżackiej w 1431 roku, Nową Nieszawę wraz z zamkiem dybowskim zdobyli, zrabowali i spalili mieszczanie toruńscy i oddziały krzyżackie.
W czasie najazdu zostały zniszczone kościoły, w tym kościół parafialny, wskutek czego ponownie do rangi kolegiaty świątynię na zamku w Kruszwicy. W Nowej Nieszawie najeźdźcy powołali komturstwo nieszawskie, które istniało do 1436 r. Po zakończeniu wojny w 1436 r. i odzyskaniu przez stronę polską kujawskiego brzegu Wisły bardzo szybko odbudowano zniszczony kościół parafialny, a zamek dybowski stał się siedzibą burgrabich zarządzających w imieniu starostów nieszawskich. Problem sporu pomiędzy Toruniem a Nieszawą nadal jednak pozostawał nie rozwiązany. Na zamku dybowskim często przebywał Król Kazimierz Jagiellończyk. Tutaj też w czasie wojny trzynastoletniej w listopadzie 1454 r wydał tzw. „statuty nieszawskie” nadające nowe przywileje szlachcie. Mieszczanie toruńscy wykorzystując swój wkład w zwycięstwo nad Zakonem w czasie wojny uzyskali od króla przywilej nakazujący zburzenie miasta i przeniesienie o 32 km w górę Wisły w miejscu wsi Roskidalino, co nastąpiło w latach 1460-62.
24 września 1460 roku Król wydał dokument określający położenie i prawa nowo zakładanego miasta. Mieszkańcy Nieszawy wraz z całym dobytkiem zostali przesiedleni na nowe miejsce i zaczęli tworzyć trzecią z kolei Nieszawę. Jesienią 1462 roku likwidacja Nieszawy naprzeciwko Torunia była już faktem dokonanym. W likwidowanym mieście pozostał zrujnowany zamek dybowski i jedna uliczka prowadząca do Wisły. Toruń nigdy później nie dopuścił do odrodzenia się miasta w tym miejscu. Okoliczna ludność przeniosła się na wyższy brzeg i powstało osiedle Podgórz, dzisiejsze lewobrzeżne osiedle Torunia.
Lokacja trzeciej Nieszawy nastąpiła na prawie chełmińskim. Nadanie szerokich przywilejów miało częściowo zrekompensować mieszkańcom krzywdy spowodowane przesiedleniem. Na mocy królewskiego dokumentu lokacyjnego do miasta przyłączono dwie sąsiednie wsie: Przypust i Dymiec, które stały się odtąd wsiami miejskimi. Miasto zwolniono z wszelkich podatków na rzecz władzy państwowej, a także z królewskich ceł i opłat drogowych. Mieszczanie uzyskali prawo do budowania wokół ratusza kramów dla przekupniów, szewców, garbarzy i innych rzemieślników, otrzymali monopol na prowadzenie handlu lądowego i wiślanego na terenie miasta. Nieszawa otrzymała też prawo odbywania dwóch jarmarków rocznie oraz tygodniowych targów w środy. Przywilej królewski zezwalał na zakładanie ogrodów, sadów, winnic, łąk, pastwisk i stawów rybnych. Rybacy nieszawscy uzyskali prawo połowu ryb w Wiśle z użyciem mniejszych sieci.
W lecie 1463 roku działały już w mieście władze miejskie. W 1466 roku Toruń ponownie dopominał się likwidacji przeniesionej Nieszawy. Nieszawa przeciwstawiła się tym dążeniom, odparła ataki torunian, rozwinęła handel zbożowy i ostatecznie uzyskała możliwość spławu towarów Wisłą do Gdańska. Nieszawa stała się silnym centrum gospodarczym tego regionu.
Pierwszym wybudowanym kościołem w Nieszawie był kościół i klasztor oo. Franciszkanów, początkowo drewniany i częściowo murowany, kryty dachówką, który rozpoczęto budować w 1463 roku. Kościołem parafialnym początkowo był kościół w pobliskim Przypuście. W 1468 roku w Nieszawie zaczęto budowę zasadniczego zrębu kościoła parafialnego-zakrystię, prezbiterium i kaplicę św. Anny. Kościół ten otrzymał wezwanie św. Jadwigi i został konsekrowany w 1496 roku przez biskupa kujawsko-pomorskiego Krzesława z Kurozwęk. Nad brzegiem Wisły budowano coraz więcej spichlerzy, które stały się symbolem miasta, o czym napisał podróżujący Wisłą Sebastian F. Klonowic we „Flisie”:
„Wnet zatem ujrzysz Nieszawę czerwoną,
spichlerzów długim rzędem obsadzoną…”
Do nieszawskich spichlerzy zwożono zboże z okolicznych miejscowości. Gromadzone w nieszawskich spichlerzach zboże spławiano następnie Wisłą do Gdańska. W połowie XVII wieku znajdowało się 25 spichlerzy. O wielkości handlu niech świadczą rejestry celne z 1579 roku, które podają ilość statków płynących z Nieszawy. Do Gdańska popłynęło wtedy aż 37 szkut (dużych statków wiślanych) oraz kilkadziesiąt mniejszych jednostek: 16 dubasów, 27 lichtanów i jedna łódź. Wspomniany rejestr określa również ilość zboża wysłanego do Gdańska: 714,5 łaszta zboża szlacheckiego i 234,5 łaszta zboża kupieckiego tj. należącego do mieszczan.
W 1580 roku mieszczanin nieszawski Stanisław Bieniek ufundował mały kościółek św. Wojciecha i przytułek parafialny dla ubogich. Budowle stanęły naprzeciwko klasztoru oo. Franciszkanów (obecnie skwer przy ul. Narutowicza). W 1598 roku przeniesiono siedzibę parafii z Przypustu do Nieszawy, a kościół w Przypuście został kościołem filialnym, należącym do parafii nieszawskiej. W 1637 roku mieszczanie nieszawscy Ewa i Jan Krzywdowie złożyli w kasie toruńskiej legat w wysokości 50 tys. zł. pruskich z przeznaczeniem na kościół parafialny św.Jadwigi. Dzięki tym pieniądzom powstał drugi przytułek dla biednych i rozwinęła się szkoła parafialna.
Pierwsza połowa XVII w. to okres świetności Nieszawy. Liczne spichrze, browary, młyny, przystań rzeczna, cegielnia, trzy kościoły, dużo domów murowanych świadczą o świetności Nieszawy. W mieście działały liczne bractwa cechowe. Pomyślny okres rozwoju Nieszawy przerwały wojny szwedzkie, które spowodowały jej gospodarczy upadek, przesądziły o dalszym losie miasta. Oprócz „potopu szwedzkiego” spustoszenia dopełniła zaraza w 1662 r. Nieszawa po klęskach, jakie ją dotknęły w drugiej połowie XVII w. nigdy już nie odzyskała dawnej świetności.
W wyniku II rozbioru Polski Nieszawa znalazła się w zaborze pruskim. Zaborcy wprowadzili nowy podział administracyjny zdobytych ziem. Nieszawa znalazła się w powiecie radziejowskim w departamencie piotrkowskim. Ziemie te weszły w skład nowej prowincji Prusy Południowe. Nie wprowadzono zmian w organizacji władz miasta, ale władze pruskie zmierzały do stopniowego ograniczania samorządu miejskiego i zdecydowanego podporządkowania władzy państwowej. Wprowadzono stanowisko burmistrza policyjnego. Wprowadzono pruskie prawo, a język niemiecki stał się urzędowym. Pruscy urzędnicy opuścili miasto w 1806 roku. W latach 1806-07 Nieszawa przeżyła przemarsze i postoje wojsk napoleońskich. W 1809 roku Nieszawę nawiedziła powódź. Woda zalała niżej położoną część miasta, nadwerężyła mury kościoła farnego i sięgnęła plebanii. W 1815 roku nowa ustawa konstytucyjna Królestwa Polskiego wprowadziła nowe zmiany w podziale administracyjnym. Nieszawa została włączona do obwodu kujawskiego w województwie mazowieckim a od 1845 roku Nieszawa należała do powiatu włocławskiego w guberni warszawskiej. Od 1867 roku z powiatu włocławskiego wydzielono powiat radziejowski a w 1871 siedzibę powiatu radziejowskiego przeniesiono do Nieszawy i zmieniono nazwę powiatu na nieszawski. Taki stan trwał do 1914 roku.
Po 1815 roku otwarto w Nieszawie wodną komorę celną, która przyczyniła się do ożywienia gospodarczego miasta. Od 1820 roku przystąpiono do prac nad regulacją zabudowy Nieszawy. Prace regulacyjne prowadził inżynier budowlany i mierniczy Stanisław Zawisza. Efektem regulacji było uporządkowanie placów i ulic, zmiana nawierzchni ulic i uporządkowanie nabrzeża Wisły. Zbudowano nowe obiekty – ratusz miejski, synagogę, budynek komory celnej, plebanię i przebudowano po pożarze kościół oo. Franciszkanów.
Z tego okresu pochodzi zasadnicza zabudowa i układ przestrzenny miasta. W 1862 roku w pobliżu Nieszawy została poprowadzona linia Kolei Nadwiślańskiej ze stacją w Wagańcu. Stworzyła ona szybkie połączenie z Warszawą. Nieszawa stała się ponownie ważnym portem wiślanym z komorą celną żeglugi wiślanej. Nastąpiło ożywienie gospodarcze i kulturalne.
Funkcjonowały trzy placówki oświatowe: dwuklasowa szkoła powszechna, prywatna szkoła dla społeczności ewangelickiej i ochronka dla najmłodszych dzieci. Istniała też parafialna czytelnia powszechna.
W Nieszawie w 1867 roku urodził się Stanisław Noakowski, światowej sławy architekt, rysownik, malarz i historyk sztuki. Pochodził z rodziny szlacheckiej. Ojciec Władysław Noakowski był rejentem okręgowym w Nieszawie.
W 1882 roku wybudowano w Nieszawie kościół ewangelicki dla miejscowych protestantów. Wybuch pierwszej wojny światowej zahamował rozwój Nieszawy. Po wkroczeniu wojsk niemieckich do miasta został utworzony Komitet Obywatelski, który czuwał nad bezpieczeństwem mieszkańców. Sytuacja materialna mieszkańców była bardzo trudna. Pogłębiała ją rabunkowa polityka gospodarcza okupanta. Szerzyła się bieda i głód. W 1915 roku powołano Radę Opiekuńczą, która zajęła się organizowaniem pomocy dla najbardziej potrzebujących. Utworzono tanią kuchnię i zorganizowano schronisko dla dzieci biednych i osieroconych. Niemcy opuścili Nieszawę 12 września 1918 roku.
Ten fakt upamiętniono odsłonięciem pomnika w 1921 roku ku czci Marszałka Józefa Piłsudskiego i na pamiątkę rozbrajania Niemców w 1918 roku. W nowej odrodzonej Polsce Nieszawa wzbogaciła się o nowe szkoły: czteroklasową, a później siedmioklasową szkołę powszechną, Szkołę Ogrodniczo-Pszczelarską (1919–28) i Seminarium Nauczycielskie założone w 1923 roku, przy którym powstała czteroklasowa szkoła ćwiczeń i bursa. Niestety, w wyniku reformy szkolnictwa zlikwidowano Seminarium w 1935 roku. Od 1930 roku działało Ognisko Oświatowe. W Domu Ludowym czynna była biblioteka „Książnica Promień”. Po likwidacji Domu Ludowego bibliotekę przeniesiono na plebanię.
W 1932 roku przeniesiono siedzibę powiatu z Nieszawy do Aleksandrowa Kuj. Powiat nieszawski miał swoją gazetę, którą zaczęto wydawać w 1930 roku początkowo pod nazwą „Rolnik Nieszawski”, potem zmieniono na „Dzień Ciechociński”, a następnie na „Głos Nieszawski”. Do rozwoju kultury nieszawskiej przyczynił się ksiądz Wacław Kneblewski, który został proboszczem w Nieszawie w 1932 roku. Propagował walory turystyczne Nieszawy i bliskie sąsiedztwo uzdrowiska w Ciechocinku. Z jego inicjatywy utworzono na plebanii Muzeum im. Stanisława Noakowskiego.
W dniu 28.V.1930 r. Nieszawa gościła Prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego, który został zaproszony przez miejscową placówkę POW i władze miasta. Wojna i okupacja hitlerowska nie oszczędziły również Nieszawy. Już we wrześniu po wkroczeniu do miasta hitlerowcy rozstrzelali, uprzednio bestialsko katując 9 mieszkańców Nieszawy. Wielu nieszawian wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec. W obozach koncentracyjnych zginęli księża i zakonnicy nieszawscy, a ksiądz Wacław Kneblewski rozstrzelany został 18.XI.1939 r. w Górnej Grupie koło Świecia. Spalona została synagoga.
Nieszawa została wyzwolona podczas ofensywy zimowej 21 stycznia 1945 roku.
Jerzy Zyglarski